Gdańskie "Stare Miasto" czy "Główne"?

Dzisiejszym Gdańszczanom (niekiedy nawet urzędom) sprawia czasem trudności osobliwe stare nazewnictwo. Wydaje się nielogiczne, że pięknie odbudowane zabytkowe centrum historycznego Śródmieścia nie jest Starym, tylko Głównym Miastem, a dzielnica na północ od niego, to właśnie Stare Miasto. Na Starym Mieście jest hotel Hevelius, wieżowiec Proremu (dziś Organiki), dom handlowy „Madison”, nawet Dworzec Główny można do niego zaliczyć – czy to nie paradoks? Wyjaśnienie znajdujemy w historii.

Pierwsza nazwa – gród (castrum) nad Motławą

    Początkowo dla całego obszaru miejskiego używano nazwy Gdańsk, wyróżniając niekiedy gród (castrum) nad Motławą. Przyznaniu praw miejskich towarzyszyło określenie civitas. Po 1308 r., kiedy na dzisiejszym Głównym Mieście zaczęła powstawać nowa zabudowa, przylgnęła do niego nazwa Nowe Miasto (nova civitas, nuwe stad), w odróżnieniu od starego miasta – jeszcze bezimiennego. Po zbudowaniu fortyfikacji nową dzielnicę określano jako „wewnątrz murów”, a starą jako obszar „poza murami”. Około roku 1370 utrwaliła się dla tej ostatniej nazwa Stare Miasto (alde stad, antiqua lub vetus civitas), kilkakrotnie także Stary Gdańsk (antiqua Gdantzk). Nazwa Nowego (dzisiejszego Głównego) Miasta została później wyparta przez Prawe Miasto (rechte stadt) – po raz pierwszy w korespondencji w 1406 r. Mogło się to wiązać z rozrastającym się wokół starej stoczni na Lastadii przedmieściem, które w tym czasie zaczęto traktować jako nowe i odpowiednio nazywać („Lastadia, która teraz nazywa się Nowym Miastem”). Wkrótce jednak nazwa Przedmieście (suburbium, Vorstadt), do której po ostatniej wojnie dodano określenie „Stare”, okazała się tam silniejsza.
   Nazwa Prawego Miasta nie miała nic wspólnego z położeniem po jakiejś „prawej” stronie. Znaczenie było takie samo jak w starej polszczyźnie: miasto prawdziwe (właściwe) lub prawowite. Zarówno po polsku jak po niemiecku słowo „prawe” oznacza także szlachetne. Nazwa ta była w powszechnym użyciu. W polskim tekście pod panoramą Gdańska Jakuba Hoffmana z 1635 r. czytamy „Jest to Miasto wewnątrz na trzy części podzielone, Jako na stare Miasto, Prawe Miasto y przedmieście”. Zalegalizowane w 1946 r. Główne Miasto nawiązuje do łacińskiego urbs principalis lub primaria. Po polsku pojawiło się po raz pierwszy w przewodniku wydanym przez „Dziennik Gdański” w 1921 r. Inni polscy autorzy nadal używali nazwy Prawe Miasto.

Prawny nakaz używania tych nazw


   Niezależnie od tego, czy lubimy „Główne” Miasto, czy nie, jest to dziś nazwa obowiązująca, wprowadzona rozporządzeniem Ministra Administracji Publicznej „O przywróceniu i ustalaniu nazw miejscowości” z dnia 11 lutego 1946 r. W § 1. czytamy: „Ustala się w brzmieniu polskim nazwy oraz pisownię następujących miejscowości i obiektów fizjograficznych:” (tu następują nazwy, w tym z terenu gdańskiego Śródmieścia: Stare Miasto, Główne Miasto, Spichlerze, Stare Przedmieście, Grodzisko, Biskupia Górka i Dolne Miasto). § 2. stwierdza: „W stosunkach publicznych wolno używać nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych tylko w brzmieniu ustalonym niniejszym rozporządzeniem.” Mamy prawny nakaz używania tych nazw.
   Dlaczego? Bo jest to część obowiązującego prawa, które porządkuje nasze życie. Stosowanie innych nazw pociąga za sobą skutki prawne. Jeżeli np. określimy nieruchomość na Głównym Mieście jako położoną na Starym Mieście (i odwrotnie), to dotyczącą jej umowę będzie można podważyć. W tym świetle np. przepustki gdańskiej Straży Miejskiej, uprawniające do wjazdu w „rejon Starego Miasta” nie ma mocy prawnej. Na Starym Mieście nie ma stref ograniczonego ruchu, a Główne Miasto, na którym jest taka strefa, nie jest w przepustce wymienione! Na dobrą sprawę kierowcy, którzy płacą z tego tytułu mandaty, mogliby żądać ich zwrotu. Oto skutki niestosowania obowiązujących nazw!

Tak przebiegają historyczne granice


   Aby właściwie stosować legalne nazwy, trzeba znać ich zakres. Główne Miasto, to część Śródmieścia między Podwalem Staromiejskim i Podwalem Przedmiejskim. Na wschodzie granicę stanowi Motława, na zachodzie odcinki Wałów Jagiellońskich (od wylotu Targu Drzewnego do Bramy Wyżynnej) i Okopowej (od Bramy Wyżynnej do Podwala Przedmiejskiego). Stare Miasto, to rejon od Podwala Staromiejskiego (dlatego tak się nazywa) do Wałów Piastowskich, Gazownianej i Podstocznej. Stare Przedmieście rozciąga się na południe od Podwala Przedmiejskiego do Bramy Nizinnej i Bastionu Św. Gertrudy. Wyspy na Motławie, to Spichlerze (nazwa obowiązująca) i Ołowianka. Za Motławą leżą Długie Ogrody – wokół ulicy tej nazwy – i Dolne Miasto. Historyczną granicę między nimi stanowiły ulice Ułańska i Sadowa. Dziś granicą jest trasa komunikacyjna, której można by w tym miejscu przywrócić starą nazwę Szkockiej Grobli. Przedłużanie aż tutaj „Podwala Przedmiejskiego” jest bezsensowne, bo było ono zawsze związane położeniem tylko ze (Starym) Przedmieściem. Na Spichlerzach trasa biegnie po linii dawnej ulicy Zarzewie, której nazwa była pamiątką pożaru w 1515 r. Ściśle biorąc do historycznego Śródmieścia należy też Rudno (dawna Knipawa), czyli teren obecnego Osiedla Obrońców Poczty Polskiej, aż do Opływu Motławy.
   Z pozostałych części Śródmieścia wymieńmy jeszcze Grodzisko, Nowe Ogrody, Biskupią Górkę i Zaroślak. Cały ten rejon, położony poza wewnętrznym kręgiem 20 bastionów, nazywano Dziełami Zewnętrznymi. Nazwa pochodzi od przeprowadzonego na „wzgórzach” (ściślej: na skraju Wysoczyzny) pierścienia 10 bastionów, w większości zachowanych do dziś.

Śródmieście – Pomnik Historii. Stop drapaczom chmur!

Także i one należą do historycznego Śródmieścia Gdańska, noszącego od 1994 r. status Pomnika Historii, co oznacza, że obowiązują tu szczególnie ostre przepisy ochrony dziedzictwa. W całym Śródmieściu nie powinno się lokować obiektów o niedopasowanej skali i agresywnej architekturze, zmieniać siatki (i nazw) ulic ani zakłócać tego, co zawsze było w Gdańsku najcenniejsze – piękna historycznego krajobrazu. Odbudowa Śródmieścia jest daleka od zakończenia. Jest jeszcze wiele cennych zespołów do zrekonstruowania, np. na Głównym Mieście przy ulicy Świętego Ducha, na Starym – przy ul. Karpiej nad Radunią i oczywiście na Spichlerzach – zwłaszcza nad Motławą, na przeciwko pięknie odbudowanego Długiego Pobrzeża. Władze konserwatorskie z prawdziwego zdarzenia mają obowiązek pilnowania właściwego kształtu i skali zabudowy. Jak dotąd, z różnych przyczyn, nie zawsze to potrafią.
   No dobrze, a co ze „starówką”? Dla mojego pokolenia Starówka wiązała się z Powstaniem Warszawskim i odnosiła się tylko do tamtejszego Starego Miasta. Dziś nazywa się tak coraz powszechniej staromiejskie dzielnice zabytkowe. Stosując je w Gdańsku (czego nie pochwalam, bo może to prowadzić do dezorientacji), należy je odnosić do całego historycznego Śródmieścia, a nie tylko do Głównego Miasta.