Katolicy i protestanci w Tczewie w XVI i XVII wieku

Ma on przybyć w „czasach ostatecznych”, aby nagrodzić sprawiedliwych, a potępić niegodnych.

Historia protestanckiej parafii w Tczewie
Tradycja protestanckiej parafii w Tczewie mówi, że już w latach 20. XVI wieku istniała tutaj odrębna parafia. W pierwszym okresie protestanci organizowali swoje nabożeństwa w tych samych kościołach co katolicy.
Do Tczewa nie dotarła wówczas w pełni reforma katolicka, a miejscowi protestanci nie uznali jeszcze wszelkich zaleceń Marcina Lutra, Jana Kalwina i innych przywódców reformacji. W 1567 r. nastąpił ostateczny podział wyznań, katolickiego i ewangelicko-augsburskiego. Jednak formalnie dopiero 2 października 1570 r. mógł powstać zbór protestancki w Tczewie, kiedy wydany został dekret tolerancyjny króla Zygmunta Augusta.
Protestanci otrzymali kościół św. Jerzego, dawny spichlerz Joanitów (przy dzisiejszym placu Józefa Piłsudskiego), ale dążyli do zawładnięcia kościołem parafialnym pw. św. Krzyża. W 1626 r. po zajęciu Tczewa przez Szwedów kościół św. Jerzego został rozebrany, a protestanci na trzy lata przejęli kościół parafialny. W 1635 r. król Władysław IV wydał tczewskim protestantom możliwość dokonywania wpisów do ksiąg sądowych. W II połowie XVII wieku protestanci stanowili mniejszość religijną w Tczewie, ale w 1853 r. ich gmina zakupiła opustoszały kościół dominikański.

Bractwa religijne tczewskich katolików
Tradycja protestancka bezpodstawnie głosiła, że katolikami w Tczewie w II połowie XVI i w XVII wieku byli wyłącznie biedni rybacy. Byli oni faktycznie zorganizowani w silne bractwo religijne przy kościele parafialnym. W kaplicy Apostołów Piotra i Pawła (XVI-XVII wiek) zbierali się w soboty na uroczyste nabożeństwo i składali plebanowi ryby (do 1680 r.).
Zawsze rankiem w niedzielę katolicy uczestniczyli w swoich mszach. Wedle zawodów należeli do różnych bractw religijnych, które kupowały wyposażenie dla poszczególnych kaplic. Katolickie bractwa religijne z Tczewa udzielały także wsparcia swoim członkom.
Trudno się więc dziwić, że na przełomie wieków XVI i XVII katolicy dysponowali zdecydowaną przewagą w Radzie Miejskiej. Umożliwiało to prawną, a nie fizyczna walkę z tczewskimi protestantami. Dekrety królewskie mogły być wprowadzane stosunkowo szybko i skutecznie.

Dekret króla Zygmunta III
W 1575 r. ewangielicy zajeli farę, z której zostali usunięci dopiero w 1595 r. Już w 1590 r. król Zygmunt III Waza wydał dekret nakazujący protestantom z Tczewa opuszczenie kościoła parafialnego. Władca Polski nie łamał edyktu tolerancyjnego Zygmunta Augusta z 1570 r., ale odwoływał się do prawa miejskiego i prawa tzw. patronatu. Dekret ten musiał jednak uzyskać potwierdzenie Rady Miejskiej i tutejszej władzy sądowniczej (powiatowy sąd grodzki), mogącej zagwarantować egzekucje królewskiej decyzji.

Protestanci i katolicy: różnice teologiczno-dogmatyczne
W latach 1522-1525 doszło w Gdańsku do licznych zamieszek o charakterze społeczno-religijnych. Podobne o znacznie mniejszym zasięgu miały miejsca w innych miejscach Prus Królewskich. Uformowało się stronnictwo protestanckie (szybko uległo ono podziałowi), które poszukiwało „czystego słowa Bożego”.
Nowe wyznania z inspiracji Marcina Lutra zniosło mszę św., spowiedź indywidualną, post, celibat, stan zakonny, kult świętych i kult Maryi Matki Chrystusa. Na terenie Prus Królewskich protestanci często zachowali szaty liturgiczne, częściowo łacinę. Dla protestantów (kościół ewangelicko-augsburski, kalwini, bracia czescy) jedyną właściwą formą kościoła była wspólnota wiernych.

Publiczne wyznanie wiary
Dla katolików w II połowie XVI wieku szczególne znaczenie posiadała Eucharystia. Procesje Bożego Ciała były publicznym wyznaniem wiary i często kończyły się słownymi i realnymi starciami z radykalnymi protestantami.
Protestanci zachowali tylko chrzest i bierzmowanie (konfirmacje). Katolicy oczywiście uznawali siedem sakramentów ustalonych przez Chrystusa i tradycję apostolską, jak również kult świętych, Kult Maryi Matki Chrystusa oraz ważność stanu duchownego i zakonnego.
Religijne bractwa w Tczewie zbierały się na modlitwach w kaplicach poświęconych poszczególnym świętym. Budowa głównego ołtarza w kościele parafialnym uchodziła za wyznanie wiary i obowiązek prawdziwego obywatela miasta.
Dla większości protestantów (w XVI i XVII w.) każdy wierzący człowiek mógł spełniać funkcje kapłana, bez uprzedniego przygotowania i specjalnego duchowego powołania.
Dzisiaj funkcjonuje  w Tczewie parafia ewangelicko-augsburska, która kontynuuje niemal 500-letnią tradycję protestancką.

Konfrontacja w Tczewie stosunkowo łagodna
Konfrontacja katolicyzmu i reformacji przebiegła na terenie Tczewa stosunkowo łagodnie. Reforma katolicka w II połowie XVI wieku postawiła nacisk na nabożeństwa Maryjne, kult Eucharystii i pogłębianie zasad wiary w bractwach religijnych (w XVI- XVIII w. istniało ich w Tczewie kilkanaście).


Na podstawie: ks. Jerzy Więckowiak, „Kościół katolicki w Tczewie”, Pelplin 2001; Roman Landowski, „Tczew – spacery w czasie i przestrzeni”, cz. I; Maria Bogucka, „Życie codzienne w Gdańsku, wiek XVI-XVII”, Warszawa 1967; Hermann Tuchle, C.A. Bouman, „Historia Kościoła”, t. 3., 1500-1715, Warszawa 1986.