Jan Heweliusz – wielki gdański astronom, ławnik, rajca, artysta, piwowar

Jan Heweliusz - światowej sławy astronom, wszechstronna osobowość, urodził się (1611), pracował i umarł (1687) w Gdańsku. Na dachach trzech kamienic przy ul. Korzennej znajdowało się jego obserwatorium astronomiczne. Badał Księżyc, Słońce, planety i gwiazdy. Wydawał dzieła w prywatnej oficynie wydawniczej i miedziorytniczej, ilustrował je własnoręcznie wykonanymi sztychami. Produkował słynne gdańskie piwo jopejskie. Administrował kościołem św. Katarzyny. Był ławnikiem i rajcą Starego Miasta.

„Jan Heweliusz i Gdańsk jego czasów” to tytuł wystawy w Ratuszu Głównego Miasta przy ul. Długiej 12 w Gdańsku. Z okazji trwającego Roku Jana Heweliusza ekspozycję przygotowało Muzeum Historyczne Miasta Gdańska we współpracy z Archiwum Państwowym w Gdańsku i Biblioteka Gdańską Polskiej Akademii Nauk.

Bliżej epoki – obrazy z komnat Zamku Wawelskiego, akty chrztu i ślubu
- Pokazujemy tło historyczne Gdańska, klimaty, warunki, geografię miasta, to wszystko, co tworzyło od dzieciństwa postać Jana Heweliusza - powiedział m. in. na wernisażu Adam Koperkiewicz, dyrektor Muzeum Historycznego Miasta Gdańska.
- Ta wystawa okazała się sporym przedsięwzięciem, w które zaangażowało się kilkadziesiąt osób z wielu instytucji – mówił Janusz Dargacz, komisarz ekspozycji. - Wszystkim serdecznie dziękuję. Proszę zwrócić szczególną uwagę na obrazy: przedstawiający wjazd królowej Marii Gonzagi do Gdańska oraz portret Jana III Sobieskiego, które trafiły do nas prosto z Komnat Królewskich Zamku Wawelskiego, które niezwykle rzadko wyjeżdżają.
- Najpierw przedstawiamy Heweliusza prywatnie jako mieszkańca Gdańska, obywatela. – kontynuuje Dargacz. - Wśród eksponatów są dokumenty użyczone przez Archiwum Państwowe w Gdańsku na co dzień  dostępne tylko dla badaczy, takie, jak: akt chrztu i akt ślubu Jana Heweliusza.
Warto zwrócić uwagę na niewielką rycinę „Pejzaż wiejski z mostem” użyczoną przez Muzeum Narodowe w Poznaniu. Wiadomo, że Jan Heweliusz wykazywał zainteresowania i talenty artystyczne i często sam wykonywał rysunki i ryciny do swoich naukowych dzieł, ale były to ilustracje specjalistyczne. Ta rycina Heweliusza przedstawia pejzaż i jest pokazywana w Gdańsku po raz pierwszy.
Starając się przybliżyć XVII wieczny Gdańsk zaaranżowano wnętrze gdańskie z tego czasu. Na jednej ze ścian wisi przepiękny obraz artysty gdańskiego Andreasa Stecha „Martwa natura z wiewiórką” ze zbiorów Muzeum Narodowego w Gdańsku.
- Nie przypadkowo dzieło znalazło się na wystawie – tłumaczy Dargacz. - Andreas Stech należał do najbliższych współpracowników Heweliusza. Wykonywał dziesiątki rycin ilustrując dzieła astronoma.  

Tym cyrklem się posługiwał. Królowie - mecenasami
Oddzielna sala poświęcona jest nauce gdańskiej w XVII wieku. Oglądamy portrety naukowców, wybrane ich dzieła.
Po Janie Heweliuszu pozostało bardzo niewiele pamiątek.
- Jego spuściznę naukową stanowią dzieła astronomiczne i one są prezentowane na naszej wystawie, które przyjechały przede wszystkim z Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie i z wrocławskiego Ossolineum  – mówi Janusz Dargacz. – Eksponatem wyjątkowym jest cyrkiel proporcjonalny. Według naszej wiedzy to jego jedyny zachowany instrument astronomiczny.
Heweliusz własnoręcznie wykonywał dla siebie instrumenty, ale tylko ten drobiazg ocalał. Na co dzień cyrkiel astronomiczny Heweliusza jest prezentowany w Domu Kopernika.
Heweliusz korzystał z mecenatu króla Jana III Sobieskiego, którego imię nadał odkrytemu gwiazdozbiorowi Tarcza Sobieskiego (Scutum Sobiescianum). Wspomagał również jego badania finansowo król Francji Ludwik XIV.
Sala ostatnia pokazuje, jak funkcjonowała pamięć po Heweliuszu. Pokazano między innymi popiersie astronoma wykonane na zlecenia króla Stanisława Augusta Poniatowskiego ofiarowane Radzie Starego Miasta Gdańska. Znajduje się ono w Muzeum Narodowym w Gdańsku.
Zwiedzających z pewnością zainteresuje zrekonstruowana na podstawie oryginalnych rycin i późniejszych fotografii makieta obserwatorium astronomicznego Heweliusza, które mieściło się na dachach kamienic przy ul. Korzennej. Przyciąga uwagę figura Heweliusza siedzącego przy stole, naturalnej wielkości, w stroju z epoki. Astronom patrzy na nas, jak żywy.


Piwo „Johannes” o głębokim smaku - na cześć astronoma
W dniu wernisażu odbyła się premiera – nowego gatunku piwa o nazwie „Johannes” wyprodukowanego na cześć i chwałę gdańskiego astronoma. Piwo „Heweliusz” jak wiadomo, wraz ze zniknięciem browaru we Wrzeszczu przestało istnieć.
- Skończyliśmy pracę nad tym piwem w nocy przed wernisażem wystawy „Jan Heweliusz i Gdańsk jego czasów”  - powiedział Marek Skrętny, dyrektor do spraw marketingu Amber Browar w Bielkówku - O godzinie szóstej rano pierwsze butelki zjechały z taśmy produkcyjnej. Jest to piwo o głębokim smaku warzone tradycyjnie w oparciu o receptury gdańskie z wody, słodu jęczmiennego i chmielu, poddane naturalnej fermentacji. Czujemy się spadkobiercami tradycji browarniczych regionu, dlatego podjęliśmy się tego wyzwania. Pierwszą butelkę przekazuję dyrektorowi Adamowi Koperkiewiczowi.  
Recepturę piwa „Johannes” piwowarzy z Bielkówka przygotowali z muzealnikami. Amber Browar nie od dziś współpracuje z tą gdańską kulturalną placówką. Nie dziwi więc, że częściowy dochód ze sprzedaży nowego gatunku piwa zasili konto Muzeum Historycznego Miasta Gdańska.
- W przeszłości w Danku działało kilkadziesiąt browarów, warzono tu znakomite piwo znane w całej Europie – dodaje Marek Skrętny. – Był to towar eksportowany droga morską, piwo gdańskie było znane i lubiane. Obecnie jesteśmy jedynym browarem, który się ostał w regionie pomorskim. Czujemy się spadkobiercami tych tradycji.

„Selenographia sive Lunae descriptio” – międzynarodowa sława
Jan Heweliusz publikował wyniki badań w latach 1647 – 1690. Już pierwsze dzieło „Selenographia sive Lunae descriptio (1647) – opis topografii księżyca – przyniosło mu międzynarodową sławę. W 1664 roku otrzymał dyplom Towarzystwa Naukowego w Londynie. W 1666 roku przyjęto go do Towarzystwa Naukowego w Paryżu. Wydał kilka kolejnych prac, w których zawarł obliczenia dotyczące komet. Jedną z nich „Cometographię” dedykował królowi Francji Ludwikowi XIV. Jego „Machinae coelestis” jest opisem używanych przez niego instrumentów. Podsumowanie osiągnięć naukowych zawarł w monumentalnym dziele „Prodromus astronomiae cum Catalogo fixarum et Firmamentum Sobiescianum”, które ukazało sie drukiem dopiero po jego śmierci.
Zmarł 28 kwietnia 1687 roku, pochowano go w kościele św. Katarzyny w Gdańsku. Jego grób odkrył w latach 80. podczas badań archeologicznych prof. dr hab. Andrzej Zbierski.

Niespodzianka – jedzie portret Heweliusza z Oxfordu
- W sobotę, 21 maja 2011 r. do prezentacji dołączymy portret Jana Heweliusza z XVII wieku ze zbiorów Museum of the History of Science w Oxfordzie – kontynuuje Adam Koperkiewicz. -  Otrzymaliśmy zgodę na wypożyczenie dzieła. Anglicy kurierem ten obraz do nas przywiozą.
Autorstwo i dokładna data powstania obrazu owiana jest ścisłą tajemnicą. Z udostępnionych informacji wiadomo, że jest to obraz będący częścią daru Astronoma dla Royal Society - elitarnego brytyjskiego towarzystwa naukowego. Obecnie prezentowany jest w Museum of The History of Science w Oxfordzie, a jego właściciele w sobotę, 21 maja 2011 r. w Ratuszu Głównego Miasta 21 podczas obchodów Święta Miasta. Wtedy też zobaczyć będzie można sygnaturę znajdująca się na płótnie. Ceremonię uświetni obecność wielu wybitnych gdańskich osobistości ze świata nauki i kultury, którzy na gorąco podzielą się refleksjami na temat prezentowanego dzieła.
* * *
Komisarzami i autorami scenariusza wystawy są: Ewa Bojaruniec, Janusz Dargacz, Piotr Paluchowski (Dział Historii MHMG) przy współpracy z Krystyną Jackowską (PAN BG) i Katarzyną Kubicką (APG)
Wystawa czynna będzie do 29 stycznia 2012 roku. Warto jednak odwiedzić prezentację w ciągu kilku pierwszych tygodni po otwarciu, ponieważ, ze względów konserwatorskich część eksponatów będzie stopniowo wycofywana i zastępowana kopiami.


Zdjęcia z wernisażu wystawy „Jan Heweliusz i Gdańsk jego czasów” to tytuł wystawy w Ratuszu Głównego Miasta. Fot. Ewa Grela. Materiały promocyjne Muzeum Historycznego Miasta Gdańska
Ryciny Jana Heweliusza ze zbiorów Biblioteki Gdańskiej PAN w Gdańsku